Ончылмут.

Тиде поэмым возаш ковамын, В.Н.Никифорован, тошто марий йылмыже полшыш. Изи лийынам гынат, тиде сылне йылмым курымешлан ушеш пыштенам.
Пºлеклалтынже поэме вес шо‰го ¢дырамашлан, мыйын пелашемын коважлан. Овдакийын прототипшат тудак. Тыгай кугу произведенийым сераш Евдокия Фёдоровнан илыш-корныжо таратыш. Ойлымыжым колыштын, ик йодыш гына ушыш пура: чыла тидым чытен лекташ кушеч ¢дырамаш тыгай кºргº вийым муын?
Поэмыште реальный илыш дене йомак приём-влак п¢тырналтыныт. Тидыжат арам огыл. Кºргº вий шке гыч огеш шоч. Тудым мо гынат куштышаш. Мыйын шонымаште, айдеме вийым ¢шан деч налеш. А Овдакийын ¢шанже – юзо мут. Чыла нелылыкым се‰а, а юзо мутым эре варалан кода: ала эше шучкырак саман толеш? Юзо мутын чынжым-укежым палаш жапшат огеш код. Садлан 90 ияш Овдакий, вараш кодаш огыл манын, патырын чо‰гаж деке вашка.
Кугу Отечественный сарлан писатель ден поэт-влак шуко произведенийым пºлекленыт. Тылысе илышым, партизан движенийым, передовой фронтышто л¢дде кредалше-влакым литературышто ятыр ончыктымо. А мый сарын эше ик могыржым ончыкташ шонышым. Мичун образше чылт тыгай.
Фронтыш миен шуде, ик ганат л¢ен ончыде, ¢мыржº передовойыш кайыше состав пелен к¢рылтеш. Молан верч? Имне верч. Вет тудат шылын, утлен кодын кертеш ыле.
Эх, Мичу, кресаньык чон,
Мамык кумылжо мочол!..
Вагон-влак й¢лымº годым ялысе айдеме шке илышыже нерген огыл, а имне-влак верч азаплана.

Автор деч.
Корчемкина Евдокия Фёдоровна л¢меш.

I

Курныж шулдыр гае й¢д.
Ял мала. Ок шокто й¢к.
Шым вуян шем кишкыла
Пыл нушкешыс лишкырак.

Верым ок му Овдакий
(Шо‰го пеш, индешлу ий).
Омо йомо, вуй коршта,
Тевак чон т¢жвак тºршта.

Йолт волгенче волгалтеш,
П¢тынь мланде сургалтеш.
Шо‰гын ушышко тунам
Тольо ожнысо тума …

-1-

Кас. Пычкемыш. Й¢рын й¢р.
Еш мален. Трук т¢нº й¢к.
Й¢шº гай кырат окнам,
Пий опта, «вурса» унам.

Тºрштыш вакш гыч ачийжат,
Пуйто мом-гынат шижат,
«Чийза! – мане, – содоррак».
Шке ошемын, шыдырак.

Пурыш пºртышкº кум е‰.
Иге-влакшым чумырен,
Толшым эскера ава:
«Поро огытыл, товат».

– От керт шот дене илен?
Казамат тылат илем!
Калыклан улат тушман,
Ссылкыште тамгам мушман!

–Мо осалжым ыштенам?
–Тушто муыт. Вашкерак.
Киндым, мойн мешакыш ш¢ш
Да ешге орвашке шич!

–Титакан мо икшывем?
–Азыр ден йылмет ишем!
Ит юватыл. Жап шагал,
Ыште, мом к¢штат, шакал!

Шортшо ватым Элексан
Вуй гыч ниялта ласкан:
«Пого погым, Оксина,
Ойгына эше сита».

Овдакийлан лучко ий.
Чылт олма – чевер чурий.
Лач латшым ияш Микал,
Молыштлан эше шагал.

Натали изи моткоч:
Пырт ш¢кна, колта камвоч.
«Ма» да «тя» манаш тºча,
Л¢дын, толшым пеш онча.

Погым луктыт, в¢дылкам.
Шо‰гые‰ гай ш¢лыкан
Вич ияш Вачий кучен,
Пырысым луктеш в¢чкен:

«Ит шорт, ом кодо, колат,
Мо пеш л¢дшº тый улат?
Уло ешге каена,
Имне, орважат шкенан».

Пºрт омса гыч лекшыла,
Шып гына ойла ава:
«Курж, Микал, утла вует,
Нал пелен Овдакиет.

Шылза шучко деч тораш,
Эх, п¢ралтын ойырлаш!
Юмо мº‰гº пºртылта,
Я уке – шындет сортам».

Под пундаш гай август й¢д.
Й¢рв¢д але шинчав¢д
Кидышке, шыжалт, перна,
Куржын, ш¢лыш петырна.

Ото шып шога нерен.
Чот улнен, ярнен, нºрен,
Йºрлыт коктын, йышт кият:
Кодын огыл чылт вият.

«Пу кидетым, Овдакий,
Мый тораш каем. Ок лий
Шочмо верыште илаш,
Нунын деч к¢леш шылаш.

Шотым муын, йом тыят,
А верештыт – на‰гаят.
Код чеверын, ш¢жарем,–
Тидым веле ешарем».

Кайыш й¢р йымак иза,
Кидым Овдакий р¢за.
Шкет куку гай, ялтак шкет,
Шинчав¢д, кунам кошкет?

Мом ышташ? Ок шоно вуй,
Йол кая, коршта пулвуй.
Й¢ржº мом шонен опта?
Чу! Воктене пий опта.

«Тпру! Тошкем вет! Кº улат?
Эр велеш чылан малат.
По‰гыла й¢реш кушнет?
Мо от ойло? Кугешнет?»

™дыр толшым ончалеш,
™ппунемжым пунчалеш:
«Тидыже Мичу-с, калтак,
Л¢дын кайышым ялтак».

Рвезым палыш Овдакий.
Ужмыжлан эртен пел ий:
Кас модмаште ¢дырлан
Келшыш тудо ¢мырлан.

Писе уш, чолга апшат,
Кудыр ¢п, таза капшат.
Тургым жап. Кум шагатлан
Тºкº пºртылеш садлан.

Шортын колтыш Овдакий,
Пыл шолеш. Й¢р лым ок лий.
Ужмым-колмыжым чыла
Луктын ойлыш качылан.

– Шич орвашке. На‰гаем
Вигак тыйым шке мº‰гем.
Тек ешем лиеш ешет,
Ой денем, шонем, келшет.

Я марлан лекташ сºрет?
Ит сыре, молан сырет?
Сай йолташ лиям тылат.
От ¢шане? Воштылат?

– Мый кºнашыже кºнем,
Тыйым шукертсек шонем.
Вет мыламже лучко ий, –
Шыпак манын Овдакий.

-2-

Рвезе вате пеш кожмак,
Мутым ок ойло торжан,
Чулым шешкым чыланат
Йºратеныт, чаманат.

Кок арня гына эртен,
Мичун суртыш ик эрден
Йот айдеме т¢кален,
Еш эше ласкан мален.

Л¢дын, ºрткыш Овдакий:
«Шке, Мичу, окна дек мий.
Мый ом тошт, чонем шолеш:
Тудо мыйым кычалеш».

– Те Тойбахтин улыда?
– Ме.
– Лач теак к¢лыда.
Овдакийым лук кожен!
Вашке! Имнемат шужен.

– Ом пу тыланет ватем!
Мом ончет? Шоя мутем?
От ¢шане? На кагаз!..
– Вот те ссылке! Вот те раз!

-3-

Пагыт имньыла йорта.
Шуо шошо. Лывырта.
Но Тойбахтинмыт ешеш
Чылт ия кашак пошен.

Сырыше коштеш Эчан
(Тудо Мичулан ача),
Кидым, орышо, нºлта,
Ялтак ушымак колта.

«Черле тудо. Эх, калтак!
Кок сареш пужлен салтак.
Сусыр пале вич вере,
«Вуй коршта», – манеш эре.

Ит нал чонышко, йºра,
Черлылан молан сыраш?» –
Шке марийжым чаманал,
Шешкыжлан ойлен Ана.

Ик в¢ргечын кас велеш
Сырыше Эчан толеш,
Мом ужеш – чыла тошка,
К¢мыжым окнаш кышка.

Чытыш к¢рльº эргынат,
Тале й¢кын, эркынат
Суртозам лыпландарен,
Тудыжо чотрак орен:

«Кай суртем гычын, нолнер!
Е‰ тушман деч темын шер!
ªрын, л¢дын мый илем.
Кочкыш шылшылан – пий лем!»

К¢зым руалтен ача,
Эргым пирыла онча:
«Кольыч мо ли сугынем?
Сурт тылат – маска вынем!»

-4-

Тулык мужыр, орланен,
Коштын е‰ дене илен.
Сурт нерген Мичу шонен,
Пºртым омыж ден чо‰ен.

Рвезе вате мом вуча?
Лудшо, чын улат, йочам.
«Тый вашке лият ача:
М¢шкыр корштыш пеш тачат»,–

Манын Овдакий. А шке
™штылын шинчам вашке:
«Куш шепкажым сакена?
Лук уке мемнан шкенан».

-5-

Угыч август. Тургым жап.
Те‰ыз гай чечен уржа.
Кº паре‰гым, кº лашкам
Пурлын, нурышко вашка.

Йºсº Овдакийлан пеш:
Шылыж витара, коржеш.
«Пырт к¢лешыс каналташ,
Тевысак сусла кылта»,–

Семынже шонен, нушкеш,
Ото велым пыл кушкеш.
«Вес а‰а Начи кокан,
Полышым йодман, докан».

Куржын тольо тудыжат,
Эрдым перыш: «Юмыжат!
Мом шонен тышан ыштет?
Кушко п¢тырал пыштет?»

«Ом чыте! Колем! Азап!
Ош т¢няш лектеш аза!»
Вуй ¢мбалне рашкалта,
Шочшо магырал колта.

Леве й¢р шырге велеш,
Шыргыжын, Начи манеш:
«Эргыч пиалан лиеш –
Юмо шке пурта тынеш».

-6-

Поро шыже – чылт купеч:
Лачым сакалал тупеш
Да тарване чодыраш,
Опто по‰гым ведыраш.

Мичу дене ватыжат
Ик эрдене, волгыжат,
По‰гым, пºчыжым погаш
Кайышт чодыра ло‰гаш.

Эх, п¢рт¢сшº! Ой, чечен!
™дыр т¢рвº гай кечеш
Пызлыгичке чеверген,
Туштак пºчыж т¢вырген.

Агытан гай лач ваштар!
Ну, тºршалте-ян кашташ!
Т¢сшº т¢рлº, йымыжа,
Шкем тºрла, сº помыжалт.

К¢дыняк Немда йога,
П¢нчº серыште шога.
А воктеныже – чо‰га,
Вер шудан, уке по‰гат.

– Ты чо‰га, Мичу, ш¢гар.
Тошто пеш, садлан ш¢кан.
– Мый ом палыс. Кº вара?
Ял дечат моткоч тора.

– Ч¢чкыдын ковам ойлен:
«Лийын тыште ик илем.
М¢кш еш гае ваш полшен,
Калык ожно пеш тыршен.

Ий ден ий эртат почеш,
Ик суртеш аза шочеш.
Поро Юмо калыклан
Патыр эргым пºлекла.

Кап кушкеш шагат еда,
Л¢м тудлан лиеш Немда.
Кум ияш гына йоча –
К¢шыч калыкшым онча.

Шкет сонарышке коштеш,
Пижын ваш, маскам пуштеш,
Ок шыл, паша деч утлен,
Модын, чодырам куклен.

Налын тул, ойлат, ялеш,
Калык куткыла шолеш.
О‰ тич южым погалта,
Патыр чот пуал колта.

«Тул йºрен тылат кºра,
Тау лийже! Вот йºра!»
Толын гын суас темдаш,
Мушкындым пукшен Немда.

Шуко тат тыге эртен,
Ушым тушманлан пуртен.
О‰ыш волыш чал пондаш,
™дыржым к¢шта кондаш:

«Колышт мыйым, колоем,
Пыште ушышко оем:
Ынде шо‰го пеш улам,
Жап канаш возаш мылам.

Кызыт тыныс, сар уке,
Но шижам, толеш шукем
Шем тушман. Шона тошкаш
Лай мландем, шем вий т¢шка,

Калыкым ишаш, толаш,
Куллык дене в¢дылаш.
Йºсº годым ш¢гарем
Тый шарналте, ¢дырем.

Ты чо‰га дек шкет миет,
Юзо мутым пелештет.
Лач тунам ш¢гар гычем
Кердым кынелам кучен.

Шке от шукто – ¢дырет,
™дыр уныкат – в¢рет
Тиде мутым палышаш,
Калыкланже полшышаш.

Эргылан ок лий ойлаш
Ты шомакым. Кº пала?
Сарыште йомеш ала,
Лийын туй, тушан кола.

Шып лиеш вара Немда,
™дыржым кода ºндал,
Мланде патырым налеш,
Калык, шортын, кумалеш».

– Сылне пеш, о‰ай йомак.
– Чынак тиде, эх, окмак!
Юзо мут ила тачат:
Вет Немда – мылам коча!

– Мо йоча гай ондалет?
Сар кунар эртен, палет?
Революций, шужымаш –
Огыл патыр шижынат.

Мº‰гº велыш кайыман:
Вигак корно тайылан.
– Шºр дене омден о‰ем,
Жап йомеш тыге шоген.

«Юзо мутшо чын, шоя?–
Овдакий эр-кас шона.–
Вет ковамже шке ойлен,
Шо‰го ок керт ондален».

-7-

Лу ият эрта йоген,
Суртым Мичуна чо‰ен.
Пºрт изи, клатшат уке –
Мо гынат, кеч шке лукет.

Еш ныл эргылан поян,
Мужыр тугак икоян.
Суртоза – колхоз апшат,
Пагалат Мичум такшат.

Серышым Микал колтен
(Овдакий письмам шылтен),
Чал Кавказыште ила,
Чонжо мº‰гº верч й¢ла.

Суртыш пºртылын ешге
Элексан. Чалемын шке,
Ватыжын шинча пытен:
Ятыр шортыныс утен.

Капым чот поген Вачий.
«Мом эше ышташ, ачий?» –
Манын, сомыллан полша,
Пешак чулым, томаша!

-8-

Мºр гай т¢выргº саска
Натали. Шыма, ласка,
Каче тудын верч кошка,
Корным пºртшº дек тошка.

Кас модмаште гын уста,
Тале пеш, мураш мастар.
Й¢кшº сылне, о‰гыр гай:
ªрдыжкº кора‰ от кай.

™дыр-влакше кºранат,
Огыт ончо шºрынат.
Шем паша ушеш к¢эш:
«Тудым кора‰даш к¢леш».

Тыгыдын т¢ен яндам,
Сийышке пыштат ондак,
™жыт Наталим вара:
«Тек мешанчык кавара!»

Кочкын, й¢ын, тауштен,
Чонжым почын, пелештен,
Е‰лан шкеже ¢шанен,
Сайым весылан шонен.

™дыр нºргº кушкылла
Кошкыш. Йºсº ошкылаш,
Нелын кертдыме логар,
П¢чмº гай коршта пагар.

Поро, сылне Натали
Вате нигºлан ыш лий.
Тудым рок марлан налеш,
Й¢штº капшым ºндалеш.

-9-

Южо угыч кыжгана,
П¢йым пурын южгунам:
Вет адак чыла шочеш
Элексанын сурт – печеш.

Ик ият ыш эрте шол!
Ойго шкетынак ок тол:
Е‰ тушман, «кулак» мутеш
Лекте Элексан утеш.

Ятыр корнышко ончен,
Шортын Оксина шинчен:
«Пºртыл, пºртыл, пелашем,
Возо, пыртак палашем!»

Ыш тол мº‰гº, ыш ºндал
Эргым, ватым. Ок мондалт
Вычыл-вычыл илымат,
Ссылке, кылме илемат.

-10-

Лучкын Элексан гаяк
Йолын, вуй сакен, каят.
Кодо ше‰гелан Чарла,
Ончылно чашкер шарла.

«Эх, чеверын, Оксина,
Ойгыда эше сита!»
™мыр-ш¢ртº кож т¢‰еш
К¢рылтº пычал й¢кеш.

Мый шарнем, пеш шуко ий
Коштын тушко Овдакий,
Ныжылгын ачам уштен,
Сийжым мландышке пыштен.

Шыде йылмылан кºра
Кайыш ссылкышке, тораш,
Черле ачажат Мичун.
Шучко жап. Чыта мо чон?

Ок уж ош т¢ням шинча.
Сокыр Оксинам онча
Икшывыже, Овдакий.
Чытыш лийже, сите, вий!

-11-

Фронтыш эшелон вашка,
Шикшым южышко кышка:
Сут фашист Москвам иша,
Й¢д-касат снаряд ш¢шка.

Йыгыр гай вагон-влакшат
Паровоз почеш вашкат,
Й¢к-й¢ан, р¢ж воштылмаш
Муро ден лиеш алмаш.

А Мичу онча окнаш
Да шона: «Ок лий чакнаш.
Тыйын верчын, Овдакий,
Йышт окопышто ом кий».

Ушыш тольо эрык жап,
Сайже дене кочыжат:
Кок ш¢гар: изи Колю,
Ыш код тудын деч Толю.

Кушто сулыкшо йочан?
Вет п¢ралтын гын шочаш,
™мырым к¢леш эрташ,
Лийже кºлан э‰ерташ.

«Ынде кокытшым, Овуш,
Ит пу черлан. Мый ом уж
Эргым-шамычым ала,
Тидым Юмо лач пала».

Август тылзын Мичумат
Сарыш нальыч. Печымат
Ыш шукто марий тºрлен,
Пу пытен, нºреп сирлен.

Корныш погыш Овдакий,
Й¢дым ялт мален ыш кий.
В¢дыжгº шинчам шылтен,
Шке пºлекшым шуялтен:

«Л¢мын т¢рлымº мешак,
Лач тамакланет пешак.
Я шупшаш шинчат кунам,
Мыйым шарналтет тунам».

-12-

Сылне шовыч гае лай
Шыже т¢с моткоч о‰ай.
Писын йомо куэрла,
Койыт ял-влак шуэнрак.

Ончыко состав чыма.
Трук пудеште почела!
Поезд йыр салтак шолеш,
™шык верым кычалеш.

Бомба-влак йогат, йогат,
Шикш ден тич темеш логар,
Сусыр-шамыч йы‰ысат,
Куржшо немычым вурсат.

Но Мичу онча ше‰гек:
Имне-влак й¢лат, э‰гек!
Жал чонаным путырак,
Кодышт тул деч утаралт.

Эх, Мичу, кресаньык чон,
Мамык кумылжо мочол!
Почын, имньым луктеда:
«Мий, кудалза, утледа!»

Нунышт, л¢дын, чытырат,
Чот ºрткеныт, кычкырат,
Эрыкыш чымат вашке,
А Мичу?.. Утлен ыш керт.

«Шып йыр-ваш. Нимом ом кол,
Кап т¢‰еш, ок колышт йол.
Мо тыгай? Колю, Толя,
Молан толында пырля?»

Огыт шыргыж коктынат,
Огыт колто шортынат,
Кидым шыпак шуялтат
Да ачаштым кынелтат.

Тугак эркын, ийме гай,
Кумытын каят. Могай
Сылне сем йо‰га, шарла,
Тыштак суксо юарла.

-13-

Шикш, юватылын, шула,
Мландын сусыржым нула
Поро эмлызе – мардеж,
Черле верыште пºрдеш.

Поезд, шем лулеге гай,
Шып шога. Тетла ок кай.
Лектыт эркын, шекланен,
Сарыш кайыше-влакет.

«Ой, пеш тау Юмылан,
Илыше улам, аман»,–
Манын, капым чумырат,
Ик ш¢гарышкак урат.

Тушто лийын Овдакий
Ик гана лачак: ок лий
Ч¢чкыдын пашам кодаш,
Вер тора, уке родат.

-14-

Ойгым кондышо кагаз
Колышо пушан, накас.
Тулык ватын чон коржеш,
Ш¢лык о‰ым чот туржеш.

Шкетын кодо Овдакий,
Рвезе пеш, кумлат уке.
Шортын й¢дым шер теммеш,
Эр пашаш куржеш уэш.

Сурт деч ок кора‰ зиян.
Чер нулта, пыта вият,
Шыште гай Ольош шула,
Нелын, кечкыжын ш¢ла.

Возо мландышке межнеч.
Кум ш¢гар. «Ондреже кеч,
Можыч, илыше кодеш?» –
Овдакий шкеж деч йодеш.

«Мом эше чыташ п¢рен?» –
Кидш¢ма ден ш¢дырен,
Эркын семынже ойлен
Оксина окна пелен.

-15-

А Вачий, латшым ияш,
Армийыш шона каяш.
Сборный пунктышто коштеш,
Мо кузежым йодыштеш.

«Тыйын повесткет уке»,–
Военком манеш. «Туге.
Вет мыламже латкандаш,
Кап деч молым мом кондаш?»

Корныш шольыжым пога
Овдакий. Вачий шога
Колышт шортшо Оксинам:
«Ойго утымеш сита!

Йомо эргым Микалем,
Ынде тый кает, колем!
Овдакий гына пелен!»–
Шо‰го, урмыж, ºпкелен.

-16-

Ынде кок ий сар л¢шка,
Немыч, сут, орен р¢жга,
Сталинградыш виктара,
В¢рым в¢дла йоктара.

Офицер Вачий чолга,
О‰ышто медаль йолга.
Батарейын командир,
Каплан лач чатка мундир.

Но тыгай накас улмаш
Командирын п¢рымаш:
Ик боеш снаряд шелеш,
Сусыр кидше шемемеш…

Мº‰гº пºртылын. Куан.
А кастеныже т¢ан
Сийым погышт. Кутыраш
Е‰-влак тольыч путырак.

«Ынде мый чолак улам,
Пел кидан, кºлан к¢лам?»–
Манын эрге авалан.
«Чыте, але тавалат!

Таум ыште, шке илет,
Ынже воло кумылет»,–
Икшывым лыпландарен,
Шо‰гые‰ ¢шандарен.

-17-

Май шке мурыжым мура,
Йырым-ваш шокта «ура!»
Шортыт, воштылыт, куштат,
Подыл, колышым уштат.

Сар тазажым п¢гыртен,
Ятыр чоным пудыртен,
Южо ватыже тачат
Сай пелашыжым вуча.

Пагыт шке пашам ышта:
Шинчав¢дым йышт кошта.
Кушкын шуын Ондрежат
Ок пелеште торешат.

Уло тудын шонымаш:
Кумыл шочын тунемаш.
Овдакийжын ик куан –
Лийже эрге куатан.

Телым калык пырт кана,
Кажне тудлан куана.
Межым шо‰гыжо тºрла,
™дыр солыкым т¢рла.

«Йо‰ыжо ушкал плокан:
Кас велеш лиеш, докан», –
Манын пурыш Овдакий –
Сомыл деч посна ок кий.

-18-

Ече дене е‰ толеш,
Пºрт турашке шогалеш.
Овдакий онча окнаш,
Шовыч гай, ошем, чакна:

«Юмо сакле! Кº толеш?
Кº эше тидлан к¢леш!
Эргым? Мый? Авам ала?
Ынде мом ышташ гала?»

Нелын пºртышкº пура,
Ок ончал шинчаш тура.
Шке илалше, фронтовик,
Ок каласе раш да вик.

«Овдакий улат, палем.
Шич-ян те‰гылыш пелен»,–
Кидшым вачышке пышта,
Шып лиймеке, пелешта:

– Власть л¢м дене мый ойлем.
Жал мылам, ачат колен,
Тошкышт чапшым лавыраш,
Ок лий жапым савыраш.

Лийын огыл титакшат…
– Поро пеш улмаш такшат.
– Тудо сай л¢ман тетла,
Тевак документ тидлан.

Тый проститле, Овдакий,
Ынде пºртылташ ок лий…
Упшыжым шында темдал:
«Мый каем, кодем тендам».

Налын ойлымым шотеш,
Сокыр Оксина шортеш:
Шып чуланыште шинчен,
Ш¢ртым тумышлан рончен.

Тугак нелын е‰ лектеш,
Ечыжым нумал луктеш.
Овдакийже т¢‰шº гай
Пºрт покшелныже шога.

Пуйто кайыш помыжалт,
Шинчав¢д колта шыжалт:
«Эх, ачий! Ужат, сулат,
Шке гына уке улат!»

II

Илыш, илыш – в¢д пºрдем,
Кодшым шерын, вуй пºрдеш.
Кºн гын ¢мыр яклака,
Кºн – к¢ан да моклакан.

-1-

А вара? Паша эре,
Пºрт нºлталтын у вереш,
Поро Оксинат колен,
Кайыш, ¢дыржым коден.

Школ пашаш Ондре ушнен
(Овдакийже кугешнен),
Ынде эргыже ешан,
Шешке сай, шотан, ушан.

Тукым кушкыл иланен,
Кеч ик укш атыланен:
«Вот, Мичу, шуйна в¢рет,
Мамык лийже тек верет…»

Пºрт ¢мбалне рашкалта,
Й¢р окнаш п¢ргал колта.
«Мо пеш каньысыр чонлан?
Юж огеш сите о‰лан?

Мом кава тынар локта?
Юзо мут гай вел шокта.
Юзо мут… Окмак, карта,
Шот йºршеш пытен, калтак!

Шотшо шот. Ала эрла
Мый колем. Вара пырля
Юзо мутым на‰гаем.
Чу! Тергаш к¢леш. Каем!

-2-

Тевысак камчол, тоя.
Юзо мутшо – чын, шоя –
Таче садак умылем,
Шке шуктем шке кумылем».

Трук порештше пирыла
Эркын к¢дырчº ырла,
Кишке йылмыла йылт-йолт
Куржталеш волгенче йол.

Й¢ржº капым чывылта,
Шо‰го тудлан йывырта:
«Вий каяш лектеш кушеч?
Чылт рвезештмыла чучеш».

Й¢р йымалне шып сурла
Ото. Савырныш пурлаш
Лишыл корно. Пелашан
Лийын Овдакий тышан.

Чот вашталтын чодыра:
Ыле пºчыж шолдыра
Ожно тыште. Кызыт куп –
Вольык коштмо такыр туп.

Ыльыч писте кºргашан,
М¢кш ызгеныт – ир кашак,
Лийын п¢нчº к¢жгырак
Да нºлталтын к¢шкырак.

Жап ик верыште шоген
Ок керт. Вийым лы‰ поген,
Рвезым шо‰го вашталта,
Ужо тоштым алмашта.

-3-

Тевыс палыме чо‰га,
Л¢дыкшын чучеш чонлан:
«Мо лийшаш гын, тек лиеш,
Толын ом керт тыш уэш.

Пырт канем: ноен йолем,
Налын ш¢лышым, ойлем».
Утыр талышныш мардеж,
Ажышыла йыр пºрдеш:

Кушкыл вуйым ладырта,
Кукшо укшым пудырта,
Пийла кержалтеш ¢мбак,
Я шикша, ш¢шкен, умбак.

Ночко шокш дене лупша
Й¢р. Темеш шинчаш, умшаш,
К¢дырчº сырен л¢шка,
Пыл-влак чумыргышт т¢шкаш.

-4-

«Кузе тыгыде э‰ер-влак, кугу те‰ыз деке вашкен, тудлан куатым пуат,
тугак Кугезе Патырынат капыш-тыже в¢ргорно-влак, тарванен, ш¢мжылан илыш вийым пуышт!

Кузе пычкемыш каваште ш¢дыр-влак ч¢кталтыт,
тугак Кугезе Патырынат шинча-сортаже ч¢кталтше!»

Юзо ойым сай шарнен,
Й¢к куатшым ешарен
Овдакий. Мардеж вашка,
Мутым ºрдыжкº кышка.

«Кузе мардежеш кушкыл пырча тарвана,
тугак Кугезе Патырынат о‰жо ш¢лыш
дене тарваныже!

Кузе кукшо нºшмº, мландыш во-зын, кушкын т¢зланашыже тудын деч вийым пога,
тугак Кугезе Патырынат капше мланде дечын вийым погыжо!

Кузе ал ¢жара лекме дене уло т¢ня чеверга,
тугак Кугезе Патырынат ш¢ргº
начкаже чевергыже!

Кузе эр кече лекме дене чыла чо-нан помыжалтеш,
тугак Кугезе Патырат помыжалт-ше!

Кузе к¢дырчº к¢дыртымº дене, волгенче волгалтме дене кава пелы-гыч шелеш,
тугак Кугезе Патырынат ш¢гарже, пелыгыч шелын, почылтшо!

Кугезе Кочай! Немда Патыр!
Кынел!»

Шыпак лие йырым-йыр,
Т¢‰º кушкыл, йымыш й¢р,
Шылше семын жап нушкеш,
Эркын серым в¢д мушкеш.

Йыпырт ночко, чытырен,
Кодшо вийжым чумырен,
Шо‰го кычкыра уэш:
Он дек мут кунам шуэш?

Чот ноен, улнен йºршеш,
Тудо мландышке йºрлеш.
«Й¢дышº, й¢лер, окмак,
Юзо мут – яра шомак,

Мут – шоя, пиал – шоя»,–
Шортын, Овдакий шона,–
Чынже – илыш лач. Тышан
Йомо йомаклан ¢шан».

-5-

– Тыйым ятыр гана ¢шанет утарен,
Шуко е‰ым т¢няште саман пытарен,
Кºн ¢шан лийын огыл. Вуетым нºлтал
Да кынел: ночко мланде капетым нºрта.

– Шоктыш пылышлан, векат,
Шуын жап каяш тºкат.
Мландым полышлан куча,
Эркын кынелаш тºча.

Колтыш ºрдыжкº ончал:
«Ынде шинчамлан конча.
Уш каяш, докан, п¢рен!»
Шыргыжын, шога пºръе‰:

Шем ¢пан, изи пондаш,
А шинча – ок лий мондаш –
Поро, поро. Ош вургем –
Пуйто покшым шке урген.

– Тыйже, эргым, кº улат?
Л¢дын кайышым, колат,
Можыч, кушто ужынам?
Чай, мондалтын, пужленам.

– Кº улмем, Овдакий, тый палет варарак,
Кусо могырым? От уж – тышеч торарак.
Шижым кºргº ойгет, ойлымет колынам
Да садланак чонет паремдаш толынам.

«Кушто Патыр? – йоднет. – Чын, шоя Юзо мут?
Мо пиал? Мо куан?» Тый вашмутым от му?
Кажне илышын илыш амалже могай:
Кºн ¢шанже – чондай, кºлан чын – Юмо‰а?
Колышт: патырын мут – тукыметлан ¢шан.

Лийын ожнысо калык моткочак ушан,
Рвезе е‰ым моштен туныктен тоштые‰,
Я йомакым, я туштым ньогажлан туштен.
Чон арулык, моторлын, поянлык могай,
Кажне калыкын патырже лачак тугай.
Чынак, лийыныт л¢ддымº е‰-влак эре,
Улыт нуно тачат – огыт шинче нерен,
Но тений талым мушкындо дене висат,
Кºн поянлык, окса – кутко муно виса.
Кызыт калык ава м¢шкырешак пужла,
Лийже тудо марий, ойым пидше рушла,
Нºргº кап аяр дене кºргеш т¢лыжга,
Кочо в¢длан кºра аза чон лывыжга.
Сай айдемым репрессий кунар пытарен,
Чапле эргыжым эл сºй тулеш йомдарен…
Патыр е‰ым пеленже огеш уж т¢шка,
Тудым илымыж годым иша да тошка,
А кунам, жап шумеке, кода ош т¢ням,
«Ыле тале айдеме»,– малдалыт тунам.
Патыр тудо – кºн уло кугу кºргº вий,
Тыйын семын мошта йºратен, Овдакий,
Мландым, калыкшым, шке тукымвожшым акла,
Ныжыл мут дене поро ¢шаным сакла.
Капым каньыле пешак пушташ, петыраш,
Но ¢шан ден чон вийым ок лий пытараш.
Чын йомак садланак курымла гоч вонча,
Туштым лач мундыра семын илыш ронча.

Ойгым пелыгыч шелын айдеме мошта,
Южын вуйжо пошкудын куанлан коршта.
Е‰ пиалым аклен, куаналын пырля
Кº ила, тудын чон сусыр дечын тырла.

Лупс шырча ма лышташыш возеш, йылгыжал,
Лай мардеж ма ш¢ргет ниялта – шыргыжал.
Муын мошто куаным, ончал-ян йырет,
Уло куд уныкат – тый эше ойгырет.
Нунын чоныш ¢шаным шы‰даре тыят,
Ынде пºртыл мº‰гет, ит йомдаре тоят.
Чулым патырын чын уныкаже улат,
Тидлан чап да суап ¢мырешлан тылат.
Тыйын волгыдо корно, ару ш¢м-чонет,
™мыр мучко Мичум, пелашетым, шонет:
Тудо йодо сортам, эр шумеке, ч¢кташ,
Теве тиде пºлекым тылат кучыкташ.

– Мом гын, эргым, ойлыштат?
Мо шоям тый шойыштат?
Шкеже пуымым куча
Да настам т¢слен онча.

«Ой, юмашне! Ой, калтак!
Мыйын т¢рлымº калтам?!»
Ыш вашеште толшо раш,
Шып. Нигº уке йыр-ваш.

* * *

Шо‰го кайыш помыжалт:
«Ну, конча вет омыжат!»
Кап йымалне – шке тºшак,
Кидыште – тамак мешак?!

1999-2002 ий.