Ял калык сºсна поминкам ала-могай кугу пайрем семынак эртара. Таче рушарня. Шыже й¢штº лавырам т¢‰ден шындыме гаяк кылмыктен. Сур кава мугыльген шогышо рок моклака ¢мбак ложаш гай вишкыде лумым шавалтен.
Пайдан эр годсек мура. Озавате-шамыч тарватыме куткышуэсе кутко гай куржталыт: в¢дым пуртат, тунамак муш-кылтышым луктын кышкалыт.
Выльып вате Майрат монча под йымалан тулым пеш ылыжташ тºча. Тудыжо ала-молан эре йºра. Шкеже, ш¢чан кидше дене нержым ¢штын, чылт шемем пытен. Кугызаже к¢зым шума, тидым-тудым ямдылкала. Йочашт мален кынелынытат, эрыкым шижын, пºртыштº пий орала толашен кият, «и-у-иу» веле шокта.
Монча т¢ньык гыч шикш лектын кайыш. Майра пºртыш куржын пурышат, икшывыжым шудалаш т¢‰але:
– Таргалтыш т¢шка! Венюм помыжалтарышдас, калтак! Кертда! Вакшдам погыза, кочса да пу, в¢д нумалаш полшаш лекса!
Шкеже чумедыл кийыше азажым кидышкыже налят, п¢йдымº чевер умшашкыже о‰жым шыман чыкалтен, пукшаш шинче.
Пошкудо-влак погынаш т¢‰альыч. Кº паяльный лампым конда, кº к¢зым… Эрдене мутланаш пешыже кумыл уке. Шуралтыме сºснам тошто капка ¢мбак шуйныктарен пыштенытат, озаватын намийыме аракажым кумыктат. Логар пундаш дене «а» манын, киндым изиш катен, нер йымалне ик жап кучен, умшаш колтат.
Ынде мут ылыжаш т¢‰але. Кº политикым шудалеш, кº гын илыш нелылан вуйым шиеш. Лаймыр л¢ман марий Йогор ватылан ала-мом пеш йомакла. Илалше ¢дырамаш эрдыжым лупшен-лупшен: «Кай, ала-мо! Тыгеат лиеш? Мо, пеш о‰айыс», – манын, пылышым шогалтен колыштеш.
Ныл-вич марий сºснам когарта, Ана л¢ман рвезырак вате тулойып почеш к¢зыж дене когартыме шум чышт-чошт нужалта. Лучко минутрак эртымек, Выльып куважлан «Калык кылмен, эше лук», манын, шичажым шылтен, олымбач кинде теркем налын, кучен шогалшын коеш. Майра вичкыж т¢рвыжым сыренрак пурлын, кочыв¢длан пура.
Ындыжым шылым ыштыше-шамычет талышнышт: кудывече ирм¢кш пыжаш гай ызга. Нылымше чарка деч вара кº сыраш, кº гын илышлан утыр куанаш т¢‰але.
Изи Йыван пºртончыл омсам чараклен шогалынат, ала-мом семынже вудымата. Вара омсаш пурымаштак, нушкын волен, туртын возо. Пуйто тидымак вучышыла, изи Йыванын кугу ватыже, Оляна, капкам комдык почын, пурен шогале. Сºсна пайремысе уна-шамычым шымлен ончалят, пºртºнчыл мучашыште кугырген вочшо кугызажым ужо. Лазыргыше кияк гай льыптыргыше куньырий марийжым ко‰лайымакше сакален, ик мутым пелештыде, кудывече гыч лектын ошкыльо. Ала-кº воштылашат тºчыш, но молышт тидым шотышкат ышт нал, весым веле кутыркалаш т¢‰альыч.
Пºръе‰ паша пытен, ынде вате-шамычлан сомыл. Нунышт, кылмыше йолыштым ваш перкален, т¢‰шº парняшт дене коям к¢рыштыт.
Капка адакат кылдыголт шоктыш. ™‰ышº пошкудо марий Опанас винаматан гай шыргыж пурыш. Шкеже воштончыш гай айык. «Пашада ушныжо. Вараш кодынам аман», – чаманен пелештыш.
Картузым койышланен шºрын шындыше, йошкаргыше неран Васлийлан тиде мутак веле к¢леш улмаш:
– Круго-ом, шагом-м-арш! – кычкыралын, пеш шотан командым пуыш. – Ме – пашам ышташ, а тый – логарым ш¢алташ? Тыге да?!
– Мо, мыйже тынар ондак т¢‰алыда манын шонен омыл да-а, – шорык ломыжмо гай пе‰ыжеш толшо е‰ет.
Молылан пеш о‰ай. Ры‰ шогалын, умбакыже мо лийшашым ва‰ат. Опанасын ºрын-вожыл пелешткалымыже шошым олыкыш лекше вольык гай чулымештше Васлийлан моткоч келшыш. Шкенжым озалан шотлен, толмыжлан ºкынышº марийым чыштыраш пиже.
Васлийым чылан палат. Тудлан арака – трактор горючий семын: кунар й¢эш, тунар ажа.
Чыве ¢мбалне пºрдшº курныж семын кидше дене лупшкедылеш, титакдыме пошкудыжым уло чонжо денак шудалеш. Садыже, чевер ¢дыр гай, вуйым сакен, шып шога. Мут дене витарыш-витарышат, Васлий, купайкыжым кудаш кудалтен, тувыр шокшыжым кергалтен, монча воктен шогышо кужу варам руалтыш. Ындыже, кугу шугыньым кучен шогалмекше, чылт Чоткар патыр улмыжла ч¢чын колтыш дыр. О‰ тич южым погалтен, йошкаргым ужшо ¢шкыж гай пож-ж шулалтен, «тушманже» ¢мбак тарваныш.
Выльып ватын ушыштыжо лупшал шуымо куэ копша‰ге гай в¢ра‰ше Опанас с¢ретлалтат, васараш т¢‰але.
– Ынде пуште-еш! Васлий, чарне! Мом толаше-е-ет?!
Но ажгынышылан тиде мутет «вот, молодец!» манмылак веле шоктыш, витне. Чылан ынде мо лийшашым шинчам лумен шогалтыме гай л¢дын ончат.
Кужу вара орлыкан марий воктен шогышо телеантенным уло кертмын рашкалтышат, мº‰геш тºрштен, капка воктек чо‰ештыш. Антенныже, шортшыла, ик жап ю-у-у-у ма-нын м¢гырен шогыш. Опанаслан тыгай «модыш» нимаят ыш келше: ур гай капкашке тºрштыш. Тушкак, варажым солалтен, – Васлий.
Урем мучко, финишыш вараш кодам маншыла, титак деч посна титаклыме айдеме шикшеш. Почешыже кычкыдыме алаша гай Васлий тула. Нераш тºчен кийыше пий-шамыч, йол й¢кым колын, сомыл лекмылан куанен, кузежым-можым умылыде, шке коклаштышт ала-мом вурседыл-ка‰ашен, шугыньым нумал куржшо марийым поктен кудалыт.
Ял калык Опанасым ушан-шотан пошкудылан шотла, садлан тудын е‰ ончылно л¢мнерым волтымыжо ок шу. Таве воктене шогышо кок ватым ужешат, куржмым чарнен, содор ошкылшын коеш. Нунышт апшат пошла ш¢лештше Опанаслан иктаж койдарчык мутым каласаш умшам веле почын шуктат, шинчаштлан землемерын йолжо гай тошкалтыш дене юлт-юлт куржшо Васлий перна. Йолаш э‰ырашыже пий п¢эш ластыкын-ластыкын кушкедалт пытенат, ынде почешыже папуас вургем гай йырвык-йорвык веле лупшалтеш.
Ажыше пий т¢шкам да кужу варам ужын, в¢длан лекше-шамычет воктенысе суртыш шикшым пыштат. Капкам кроп т¢чын, содор т¢кылтышым ш¢калын, шелше гыч, о‰ым ыреслен-ыреслен, чоян эскерат.
Ял ше‰гелан кодо. Ынде Опанасын ик ¢шан – паре‰ге нºреп. Леваш ¢мбак луй семын кыр-гор проворын к¢зен кайышат, оралтым кушкыж шичын, чылымжым тамак дене темышат, тулым пижыктен, ласкаж дене шупшыл колтыш. Шкеже шинчашºр дене йыштак Васлийым шеклана.
Пий к¢т¢ ала-куш шаланен пытен. Шугынят йомын кодын. Мыскылышыла нºреп ¢мбалне тамакым т¢рген шинчыше Опанасым ужын, Васлий, кузе уло кертмыж дене пел оралтышкыже куржын к¢зен, эше писынрак мº‰еш пºрдын волыш. Умшаж гыч лум йºршан ошмам иктаж шым гана ш¢валын, леваш о‰ам пирыла удыркалаш т¢‰але. Шонымыж дене пе-е-еш к¢зынеже, да ше‰гал пудапкаже нелемын. П¢йжым шытыр-шотыр пурын, сырен вурседалмыже шкенжынат чонышкыжо витыш, витне. Ала-кузе трук лыпланышат, ынде подвал йыр коштшыжла, авамутым почеламут семын роштке шергылтара. Опанаслан оралте ¢мбалне юалгын да йокрокын ч¢чат, шып гана волен, мº‰гыжº каен колтыш. Васлият, ниялтыме гай сай лийын, ала-мом шке семынже мурен, ялыш ошкыльо.
Эрлашыжым кок пошкудо участковый больницыште вашлие. Опанас п¢й эмлаш талоным налаш пурыш. Васлийым ужын, чыгынен шогале. Весыже, шке ял марийым ужмыжлан куанен, таза шола кидшым саламлалташ шуялтыш. Пурла кидшым ала-молан шовыч дене ш¢йышкыжº кылден сакыме.
– Мо лийынат, родем? – чаманышыла йодеш Опанас.
– Те‰гече Выльып деке сºснам ш¢шкылаш миенамат, кидем пызырыме годым тугалтын ала-мо. Нимомат ом шарне, – манеш Васлий.
Опанасын ушышкыжо тунамак пошкудыжын антенным уло кертмын рашкалтен пуымыжо толын пурыш. Теве кушан кидшым туген!
– Тыйже молан шыч мий? – мутым шуя сусыргышет.
«Мо, л¢мын ойлышт шинча, але чынжымак нимомат огеш шарне?» – шоналтен, Опанас Васлийын шинчашкыже тура ончале. Уке-е. Тиде пуал пытыше орлыкан шинча таче огеш игылт.
– ™штервоштырашлыкым к¢рышташ чодыраш миен коштым, – рапортым пуымо семын, пеш ¢шандарен, шойышт пуыш Опанас.
– Тышкыже моэт корштен толынат?
– П¢йым эмлынем.
– Ондакрак лектат гын, ала мыйым вучалтет ыле? – сºрвалыше гай Опанас ¢мбаке ончалеш. – Содыки пырля ошкылаш веселарак.
Иктаж шагатат пеле гыч кок пошкудо мº‰гº могырыш тарваныш. Васлийлан гипсым пыштеныт. Садлан Опанас, йºратыше да чаманыше иза гай, те‰гечсе «Чоткар патырын» киндан сеткыжым шке налын, таза кидп¢янже гыч садым шыман кучен, яклака корно дене в¢ден ошкыльо.

1997 ий.